YO TE QUIERE MATARE

Ministril, haize, metal eta zura- ren musikak indarrez inguratuko gaitu. Elizarako, kalerako eta etxerako musika. XVIko Grana- datik Iruñeko Katedraleko artxi- boko obraraino.

Programa

Ensemble la Danserye 

• Fernando Pérez Valera, korneta, korneta mutua, oboea, txirimiak, irristailudun tronboia, txirula eztia
• Juan Alberto Pérez Valera, korneta, korneta mutua, oboea, txirimiak, basoi txikia, txirula eztia
• Luís Alfonso Pérez Valera, irristailudun tronboia, oboea, txirula eztia
• Eduardo Pérez Valera, basoia, basoi txikia, txirimiak, oboea, txirula eztia
• Manuel Quesada Benítez, irristailudun tronboia, txirula eztia
•  

YO TE QUIERE MATARE: MINISTRILAK GRANADAN XVI. MENDEAN

1. La esfera sacra

Francisco Guerrero (1528-1599)

• Christe potens rerum*, 5 voces        
• O quam super terram*, 5 v. 

Juan de Urrede (fl. 1451-c.1482)

• Pange lingua (5ª voz basso, Morales)*, 5 v.    

Michael Navarrus (c. 1563-1627)

• Tota pulchra es**, 4 v.                     

Cristóbal de Morales (c.1500-1553)

• Veni Domine, 4 v.     

Josquin Desprez (1450-1521)                

• Lauda Sion, 5 v.    

Rodrigo de Ceballos (c. 1525/1530-1581)                     

• Agnus Dei*, 5 v.                        

2. Universidad y ámbito doméstico

Lupus Hellinck (c. 1494-c. 1541)

• Ung [jeune] moine*, 4 v.

Thomas Crecquillon (c. 1500-1557)

• Pane me a mi duche, 4 v.

Pierre de Manchicourt (c. 1510-1564)

• Yo te quiere matare*, 4 v.                    

Anónimo 

• Sio fues si çerto de levar per morte*, 4 v.            

Clemens non Papa (c. 1510-c. 1556)

• Ne sçauroit on*, 4 v.

Francisco Guerrero (1528-1599)                    

• Mi ofensa es grande, 5 v.                    
• 3. Por las calles y plazas de la ciudad

Orlando di Lasso (1532-1594)

• O invidia, nemica di virtute, 5 v.      

Francisco Guerrero (1528-1599)

• No me podré quexar de amor, 5 v.             
• Todos aman, 5 v. 
• Subiendo amor, 5 v. 
• Adiós mi amor, 5 v. 

*Konposizio originala ahots guztietan edo batzuetan

**Iruñeko Katedraleko artxibotik hartutako lana

- Juan Ruiz Jiménezen Itinerario musical por la Granada del Renacimiento jatorrizko ideian oinarritutako proiektua

- Manuel de Falla Artxibotik (Granada) ateratako 975. eskuizkribuko faksimile batetik abiatuta egiten da kontzertua 

- Atrila egiteko Jaen eta Iruñeko katedraletako ereduak erabili dira (La Danserye, 2014)

60’

 

Ensemble La Danserye

La Danserye 1998an sortu zen Calasparra-n (Murtzia, Espainia), Erdi Aroaren amaieratik Barrokoaren hasierara bitartean –eta batez ere Errenazimentuan– egiten ziren musika eta haize-instrumentuak ikertu, birsortu eta hedatzeko asmoz. Taldeko kide guztiek ikertzen eta egiten dituzte haize-instrumentuak. Hasiera-hasieratik sortu zuten beren tailerra, eta hainbat ikastaro eta klase magistraletan beren musikari-formazioa osatu dute izen handiko irakasleekin, besteak beste Jean Tubéry, Josep Borràs, Douglas Kirk, Renate Hildebrant, Jordi Savall edota Jeremy West irakasleekin. Errenazimentuko instrumentuen Espainiako bildumarik garrantzitsuena daukate, eta Europako handienetako bat, berrogeita hamar tresnatik gora baitituzte, familia guztietakoak. Era berean, zaletasun handia erakusten dute ministrilen munduarekiko eta XVI eta XVII. mendeetako bizitza kulturalean horiek bete zuten funtzioarekiko. Horri lotuta, ikerlanak egin dituzte hainbat musikologorekin, hala nola Juan Ruiz Jiménez, Javier Marín López, Douglas Kirk eta Michael Noone-rekin. 

Gaur egun, historikoki ondo informatutako ikuspegi batetik musika jotzea dute jarduera nagusi. Hala, musika ikertzea eta jotzea, bi alderdiak uztartzen dituzte ahalik eta zehaztasun historiko handiena izango duen kalitatezko musika eskaini ahal izateko. La Danseryek hainbat jaialdi eta ziklo espezializatutan parte hartu du Espainian, Frantzian, Belgikan, Herbehereetan, Mexikon eta Kolonbian, batez ere ondare musikal hispaniarra berreskuratzearekin lotutako proiektuak garatzeko, gai horrekin bereziki sentsibilizatuta baitaude. Zentzu horretan, proiektu horietariko lau euskarri diskografikora eraman dituzte 2012az geroztik. Artxibo espainiar eta hispanoamerikarretan gordeta zegoen musika mundu mailan grabatu den lehen aldia izatea suposatu du horrek (arreta berezia eskaini diote Puebla eta Mexiko hirietako katedraletan gordeta zegoen errepertorioari). Erregistro guztiak kritika eta aipamen bikainak jasotzen ari dira musikologiari eta artearen historiari buruzko mundu osoko aldizkarietan eta, besteak beste, taldea “Errenazimentuko musika instrumentalaren munduko adierazgarri modernorik garrantzitsuena” dela ere esan da (Douglas Kirk, Espainiako Musikologia Aldizkaria, 2014). 2013an, Capella Prolationum taldea sortu zuten, XV eta XVIII. mendeen artean Hispanoamerikako kaperetan egiten zen musika birsortzeko ahots-laborategia. Musika berreskuratzeko proiektu ugari egin dituzte talde horrekin, eta hainbat lekutan aurkeztu, hala nola Ubeda eta Baezako Antzinako Musikaren Jaialdian, Juan March Fundazioan, Cuencako Erlijio-musikaren Astean, Granadako Nazioarteko Musika Jaialdian, Bogotako Erlijio-musikaren Jaialdian eta abar. Bestalde, Ubeda eta Baezako Antzinako Musikaren Jaialdiko talde egoiliarra da 2013az geroztik, eta Early Music Morella-koa, 2016az geroztik.

 

Programari buruzko oharrak

MINISTRILAK GRANADAN

Pedrell-en definizioaren arabera (1894), Espainiako ministrilak ziren elizetan txirimiak, basoiak etab. jotzen zituztenak; ad hoc konposatutako musika jotzen zuten, edota musika liturgikoaren ahozko zatiak bikoiztu. María Gembero-k, Música en Navarra liburuan (2016), Nafarroako Karlos II.aren zerbitzuan (1350-1387) egon ziren ministrilen zerrenda luzea ematen du. Dirudienez, ministrilen taldea beharraren eta aurrekontuaren arabera aldatzen zen, baina gaur egun entzungai duguna izango zen, ziurrenik, eraketarik ohikoena. Sonoritate ederra du –oso gutxi inpostatua–, eta tresnen izenek organo iberiarren tronpeta horizontalak gogorarazten dizkigute (Uztárroz, Los Arcos, Larraga…). J. del Encina-k zioen bezala, tresna horiek erabili gabe ere soinua egiten dute beren izenekin: txirimia, organoa eta monokordioa, dultzimera, irristailudun tronboia, atanbora, atabala eta anafira, mila metalezko tronpetak, dultzaina, errege-txirula, danbolin gentila… 

Granadako musikaren garaia (XVI. mendea) proposatzen digu taldeak ikuskizun honetarako. Garai horri dagokionez, esan dezakegu 1492ko urtarrilaren 2an hasi zela, Errege-erregina katolikoek hiria luxuzko zeremonia batekin hartu zutenean; kroniken arabera, Te Deum kanta abestu zuten bertan.

Ginés Pérez de Hita (Murtzia 1544 – Bartzelona 1619) Granadako kronistak eleberrietako estiloarekin azaldu zuen: “Erregearen kaperako musikak Te Deum abestu zuen. Hain handia zen plazera, ezen guztiak ari baitziren negarrez. Gero, mila tronpeta belikoren musika entzun zen Alhambratik…”. Beharbada gertaera puztu egin zuen, baina Frantzia eta Veneziako kronikek berretsi egiten dute. Urte horretan bertan, Toledoko kardinalak katedrala eraikitzeko lehenengo urrats juridikoa egin zuen, bulda aditzera emanez, eta ohiturazko arauak (kabildoaren arauak) sortzeko lehen urratsa ere egin zuen, aurrerago bertan musika jo ahal izateko ezinbestekoa izango zena. 

Ministrilen musika instrumentala ahozkoaren antzera garatu zen. Hasieran ahozkoaren oso menpekoa zen arren, garrantzia handia hartzen zuen prozesioetan edota gertakizun puntualetan (esaterako, Karlos V.ak 1526an bisita egin zuenean; urte hartako ekainaren 5eko kapitulu-aktan agertzen da lau dukat ordaindu zizkietela ministrilei). Hasieran, kontratatuak izaten ziren eta kanpotik etortzen ziren beren instrumentuekin, baina, gero, finko jarri zituzten, hainbat arrazoi zirela medio (abeslariak falta zirelako, horiek baino gutxiago kobratzen zutelako edota, batez ere, geroz eta katedral handiagoak egiten zirelako eta bestelako beharrizan akustikoak zituztelako). Hasieran erraza zen haientzat lana aurkitzea, baina geroz eta zailago egin zen eta, azkenean, oposizioak musika-lehiaketa handiak bihurtu ziren. Oro har, ez zuten soldata altua jasotzen (kexu ugari egon ziren), nahiz eta irristailudun tronboia jotzen zutenek soldata hobea izan. Katedraletako leku altuetan jo behar zutela zegoen ebatzita, eta prozesioetan, leiho batetik, baina ezin zuten “kalean jo” (1666ko kapitulu-akta). Beranduago, kontua lasaitu egin zen, eta abeslarien laguntzaile gisa joaten hasi ziren. 

Katedraleko 1563 inguruko dokumentuetan informazio ugari aurki daiteke. Txirulak eta oboeak, hiru motatakoak: handiak, ertainak eta txikiak. Irristailudun tronboia: asko aipatzen da Juan de Arroyo “sakebut ministrila”; benetan ona izan behar zen. Tronboiak: hiru tronboi eta hiru muta agertzen dira; azken horiek larruzko “sordina” zuten tronboiak omen ziren. Basoiak: (fagotak), ezinbestekoak baxu jarraitua izateko. Noizean behin, Jaendik heldutako txirimiak ere agertzen dira. (J. L. Calo, La Música en la Catedral de Granada en el siglo XVI, 1963). 

Bestalde, Michael Navarrus artistaren musika ere entzungo dugu: Iruñea eta Calahorrako katedraletako kaperetan maisu izandako iruindarra. Espainiako polifonista bikainen mailan egon zen, eta kanon eta hiru ahotsetako kontrapuntu bereziki onak egin zituen. Juan de Urrede ere entzungo dugu: kantari eta konpositore flandriarra, lan handia egin zuena Espainian Albako Dukearen eta Errege-erregina katolikoen zerbitzuan.

Kontzertuan, Andaluziako eskolako konpositoreen zati garrantzitsua egongo da. Eskola bikaina izan zen XVI. mendean, eta Morales, Guerrero eta Rodrigo de Ceballos artistek ordezkatuko dute gurean. Katedraleko kontabilitate-dokumentuetan bai Morales eta bai Guerrerori mezetako liburuengatik egindako ordainketak aurki daitezke (1550, 1556). Morales abeslaria izan zen Kapera Sixtinoan, eta soiltasuna izan zuen bereizgarri. Guerrero askoz ere “andaluziarragoa” izan zen; batzuen esanetan, “aingeruen andaluziartasuna”. Rodrigo de Ceballos, Aracena-koa (Huelva), katedraleko kaperako maisua izan zen.

Bestalde, eskola Franko-flamenkoa ere izango dugu gurean, konpositoreen bost belaunaldik eratu zuten Europako musika-korronte bikaina. Esan dezakegu haien ezaugarriak izan zirela dotorezia, sentsualitatea, apaingarriak erabiltzea eta elementu deskribatzaileak bilatzea. Hirugarren belaunaldian egon zen itzal handikoena, Josquin Desprez, lan oparoa egin zuena, frantsesa, benetan ospetsua. Laugarren belaunaldian, aldiz, honako hauek egon ziren: Lupus Hellinck (Herbehereetakoa, katoliko izaten jarraitu zuen baina bere musika Erreformakoa izan zen gehienbat); Clemens non Papa (flandriarra, salmoen polifonia nederlanderaz egiteagatik ezaguna); Thomas Crecquillon (belgikarra, Karlos V.aren kaperakoa zen); edota Pierre de Manchicourt (frantziarra, Filipe II.aren kapera flandriarreko maisua). Bosgarren belaunaldian amaitu zen eskola, Orlando di Lasso franko-flamenkoarekin; era berean, di Lasso erromatar eskolako buru izan zen zahartzaroan, eta eragin izugarria izan zuen eskola horrengan.

Amaitzeko, Julián Romano (1831-1899) Lizarrako gaitari ezaguna gogoratuko dugu, musika horrek jai-giroa edota giro zeremoniatsua sortzen dituelako, eta duen tinbrearen afinitateagatik. Zorabioa, Lehortea edota Larrain Dantzak dakarten jai-giroa ez da Granadakoa baino makalagoa. Goza dezagun haietaz.

Javier Monreal